Álem halqy rýhanı, moraldyq apatqa tap keldi. Tamyrdyń ornyn – temir, sezimniń ornyn – sotka, meıi­rim­niń ornyn – merıtokratıa basty...
Qazaqtyń maıtalman matematıgi, ǵalym Asqar JUMADİLDAEV aǵa­myz «Tehnokrattyq elge aınalmaı, qazaq el bolmaıdy» dep, «aıttym – bitti, kestim – úzildi» degendeı tujyrym túzip, maqala jazypty. Ne deıdi Asaǵań, bir sózin shyǵyndamaı, tolyq-túgel oqyp kóreıikshi...
Asaǵań búı deıdi: «Mysalǵa, qazaq úlken kisini «siz» dep syılaıdy. Al, Shvesıada úlken kisige «sen» deýiń kerek. Eger oǵan «siz» dep aıtsańyz, ol sizge qatty ókpeleýi múmkin. Logıka mynandaı: «Adamnyń barlyǵy teń. Maǵan «siz» degenińiz meni kemsitkenińiz. Munyń jasy úlken, sondyqtan, kúsh-qýaty az, aqyly kem. Demek, bolashaǵy joq dep kemsitip otyrsyz» – deıdi. Minekeı, shvedtiń logıkasy osyndaı. Buǵan qarap «shvedtiń logıkasy» jaqsy, «qazaqtiki jaman» degen qorytyndy shyǵa ma? Joq. Iá bolmasa, «qazaqtyń logıkasy jaqsy», «shvedtiń logıkasy jaman» degen qorytyndy shyǵa ma? Joq. Budan shyǵatyn qorytyndy – ár eldiń salty basqa, ıtteri ala qasqa. Demek ár eldiń, ár ulttyń maqsaty – óziniń ádet-ǵurpyn, óziniń úrdisin zaman talabyna ushtastyra bilý. Men muny bylaı dep aıtamyn: Qazaq el bolyp qalý úshin tehnokrattyq elge aınalý kerek. Tehnokrattyq elge aınalmaı, qazaq el bolmaıdy. «Ulttyq namys, ulttyq rýh» degen sózdi qazaq kóp aıtady. Munyń barlyǵy tehnokrattyq reforma bolmaı, bos sóz bolyp qalady. «Rýh» degen ne ózi. «Oıbaı, rýh qaıda?» – dep, siz kúnige júz ret aıqaılańyz. Ne ózgeredi? Bir bes mınýtqa sizdiń rýhyńyz kózin ashar: «Áı, ne bolyp qaldy, bul ne shý?» – dep. Sodan keıin qaıtadan qalyń uıqyǵa ketedi. Rýhyńyz uıyqtamaı, múlgimeı, sergek júrý úshin onyń artynda bir tirek bolý kerek. Bul tirek – tehnokrattyq. Iaǵnı, qazaqty ózgelerge moıyndatatyn óziniń jasaıtyn birdeńesi bolý kerek. Qazaq degen – aqyldy halyq. Minekeı, «jasaǵan zattaryn qarańyz» degizetindeı. Mysalǵa, «japondyq sapa» deıtin uǵym bar. Ol ne? «Toıotany» aıtaıyq. Ony jurttyń barlyǵy alady. «Sonıdi» aıtaıyq. Oǵan degen suranys sumdyq. Japon kompúter jasasa, búge-shigesine deıin keremet qylyp, túbin túsire jasap shyǵady. Sondyqtan, japondyq ónimge – jurttyń barlyǵy basyn ıedi. Taǵy bir mysal. «Japonnyń jazýshysy» myqty deıdi. Mýrakamı deıtin qalamger bar, olarda. Qazaqta Dýlat Isabekov deıtin jazýshy bar. Salystyra tússek, Dýlat aǵamyzdyń talanty – Mýrakamıdiń talantynan asyp túspese, esh kem emes. Biraq, jurttyń barlyǵy Mýrakamıdi biledi, Dýlat aǵamyzdy qazaqtan ózge eshkim bilmeıdi. Nege olaı? Bul jerde taǵy da – Abaıǵa oralýymyz kerek. Shákárim qajy «Ibrahım myrza hákim edi. Danyshpan edi. Átteń, turǵan jeri qazaqtyń ishi bolǵandyqtan, ulylyǵy kórinbedi, qadiri azyraq bilindi» – deıdi. Dýlat aǵamyz da – qazaqtyń myqty jazýshysy. Biraq, qazaqtyń arasynda jasaǵandyqtan, qadiri azyraq bilinip tur. Nelikten? Óıtkeni, japonnyń «toıotasyn» aıttyq, «sonıin», kompúterin aıttyq. «Japondyq sapa», «japondyq is» deıtin uǵym bar. Dúnıede japondar jasaǵan ónim jaıynda «bul keremet, sapaly» degen túsinik qalyptasqan. Sondyqtan, japon bolǵandyqtan da, Mýrakamıdi «myqty jazýshy» dep tanıdy. Eger qazaqtar da myqty bir kompúterdiń túrin oılap tapsa, ne bir avtokólikterdi jasaıtyn bolsa, onda bizge de qatysty osyndaı bir túsinikter qalyptasar edi. «Qazaq isi», «qazaqy sapa» degen uǵym paıda bolar edi. Sonda bul sapanyń – basqa da salalarǵa septigi tıer edi. Sonda baryp, Dýlat aǵamyzdyń aty álemge jaıylar edi. Al, endi bireýler aıtady: «Tehnokrattyq bolmasaq ta, dúnıeden quryp ketpeımiz» dep. Bul da – ras. Qurymaımyz. Biraq, dúnıede eldiń – eki túri bolady. Jetekke júretin el jáne jetekteıtin el. Mysalǵa, AQSH, Ulybrıtanıa, Japonıa sıaqty elderdiń basty maqsaty – keremet kompúterlerdi shyǵarý da, ózge elderdiń maqsaty – solar shyǵarǵan kompúterlerdi satyp alý. Qysqasha aıtqanda, olar «óndirýshi» el de, qalǵanynyń barlyǵy solardyń ónimin «tutynyp», «jeteginde júretin» elder. Bul degenimiz – ekspansıanyń jańa túri. Ony bylaı túsindireıin. Mysalǵa, rýhanı baılyqty alyp qaraıyq. Bul másele – Japonıada bolýy múmkin. «Jurttyń barlyǵy tehnokrat bolyp ketti, rýhanı qundylyqtar quldyrady» – dep, ol jaqta bireýler mazasyzdanýy múmkin. Al, bizge ne kerek, ol? Myqty elder aıtady: «Sen meniń taýarymdy satyp al, mindetiń sol. Qalǵan ýaqytyńdy «Rýhanı baılyq qaıda ketti, tildiń hali negi múshkil?» – dep, ótkize ber. Osyny anyqtaý úshin jınalys jasa, konferensıalardy úzbeı ótkiz, daýlas, talasqa tús, oıbaıǵa sal. Biraq, bireýiń «gaıka» burama, bireýiń kompúter shyǵarma, kólik qurastyrýdy úırenbe. Munyń barlyǵyn sen bizden alsań bolady» – deıdi. Ókinishke oraı, bizdiń zıaly qaýym osyny túsenbeı otyr. Bul qazaqqa – óte qaýipti nárse. Taǵy da aıtam. Qazaq – qazaq bolyp qalý úshin, eń aldymen, tehnologıalyq jáne tehnokrattyq jetistikke jetý kerek. Mundaı jetistik bolatyn bolsa, jas balanyń ózi muny maqtanysh tutatyn bolady. Óıtkeni, is – sózdi bastaıdy. Qazir qazaqqa eń kerek nárse – tehnokrattyq kózqaras, tehnologıalyq jańalyq jáne osynyń barlyǵyn Abaımen, ulttyq baǵyttaǵy tálim-tárbıemen ushtastyrý.
Mundaıdyń múmkin ekenin – álemdegi ozyq oıly elder dáleldep berdi. Mysalǵa Koreıany, Malazıany, Japonıadaı elderdi alyp qaraıyq. Bular qansha jerden myqty kompúter jasasa da, ózderiniń ulttyq salt-sanasyn altyn qusap saqtap, damytyp otyr. Japondarda «kalıgrafıa» degen óner bar. Bul – «ádemi jazý» degen sóz. ««Ádemi jazý» kimge kerek?» – dep, qazaq ony túsinbeıdi. Esesine, bizde – aıtys óneri bar. Biz keıde maqtanamyz: «Aıtys – qazaqta ǵana bar, basqa eshkimde joq, dep. Nege eshkimde joq? Óıtkeni, ol – eshkimge kerek emes. Budan shyǵatyn qorytyndy – árkimniń mentalıteti, sana-sezimi, ádet-ǵurpy bólek bolady. Anaǵan-mynaǵan dalaqtaı berýdiń de qajeti joq. Abaıdyń sózi bar taǵy da. «Aqsaqal aıtty, baı aıtty. Kim bolsa meıli, sol aıtty. Aqylmenen jeńseńiz» deıdi. Minekeı, biz osy sózdi umytpaýǵa tıispiz. «Anaý aıtypty, mynaý búı depti» dep, anadan bir julqyp, mynadan bir julqýdyń keregi joq. Siz ózińizdiń ánińizdi, kúıińizdi saqtańyz. Siz jeti atańyzdy bilý dástúrin dáripteńiz. Osynyń barlyǵyn saqtaı otyra, jańa zamanǵa beıimdelip, tehnokrattyq elge aınalyńyz. Sonda ǵana qazaqtyń bolashaǵy bolady...»
ALDYMEN, atam qazaq ta «Adamnyń barlyǵy teń» ekendigin bilgen, moıyndaǵan, sondyqtan, «Eńkeıgenge – eńkeı, ol – ákeńniń quly emes. Shalqaıǵanǵa – shal­qaı, ol – qudaıdyń uly emes» degen, ıaǵnı, «shvedke» ne­mese «aǵylshynǵa», álde, taǵy «basqa bireýge una­maı­dy» eken dep, babamyzdyń asyl ádet-ǵurpynan bas tartpaımyz: «Úlkenge – qurmet, kishige – mindet», deımiz...
SOSYN, ««Rýh» degen ne ózi?» – deıdi, Asaǵań. Rýh – adamnyń jany, rýhanı júregi. Rýhanı júrek – aýrýshań, naýqas bolsa, eshkimge «tehnokrattyq dúmpý» járdemdese almaıdy. Rýhty joǵaltý – rýhanı júregińdi joǵaltý, demek, sen tiri óliksiń: fızıkalyq deneń, júregiń, aıaq-qolyń bar, rýhyń – múrde bolyp qalǵan. Sondyqtan, rýhsyz adam – bitim-bolmysy jarymjan adam, bálkim, ol «toıotada» kele jatyp, «sonıdi» kórýi ne tyńdaýy múmkin, biraq, bul baıǵus qoqys jáshigi sekildi túsken nárseni syrtqa shyǵarýmen ǵana aınalysatyn, qazaqsha aıtqanda, qarynynyń qampıǵanyn, quıryǵynyń jalpıǵanyn qanaǵat tutqan kóleńke... «Ulttyq namys» týraly úndemesem deımin, úndesem – sen de jylaısyń, men de jylaımyn...
BUDAN KEIİN, maǵan salsańyz, adamzat tanyp, «aýzyn ashqan» japon Harýkı Mýrakamıdiń «Atjalmandarynan» – óz aǵam qazaq Dýlat Isabekovtiń «Qarǵyny» qyryq ese artyq. Tipti, Harýkıdiń «Aýlanǵan qoılary» da birtúrli jat, temir-bolattan jasalǵan jansyz deneler sekildi. Al, Dýlat aǵamnyń «Qara shańyraǵy» – óz úıim-óleń tósegim... Árıne, álem ádebıetindegi jańashyldyq baǵyt, oqshaý oılar, kórkemdik tyń tolǵaý, sújettik serpilis t.b. artyqshylyqtar Harýkı Mýrakamıde bar bolýy ábden yqtımal, biraq, ózimiz japon tilin bilmeımiz (jat tildiń bárin túsiný – mindet te emes), shyǵarmalaryn orys tilindegi aýdarmasynan bildik. «Ah» uryp, esten tana qoımadyq...
TAǴY AITPAǴYM, «Jetekke júretin el jáne jetek­teıtin el» degen durys qoı, shyndyq nárse. Biraq, qazaqtyń balasy erkindigin endi alyp, esin jıyp úl­germeı jatyr. Halyqtyń toqsan paıyzynyń mıy men sanasy – asa qaýipti naýqas orys vırýsynan tazarǵan joq. Muny az deseńiz, aǵylshyn men qytaıdyń (ara­kidik, arabtyń...) vırýstaryn ústemelep jatyrmyz. Qazaqtyń, jastardyń sanasyn aýrý vırýstardan qulan-taza tazartý kerek. Bul – uzaqsonar áńgime. Bir-aq mysal: óziniń kóne tarıhynda da, jańa tarıhynda da qazaq – eshkimge arqa súıep, eteginen jabysqan joq. Atyshýly «Altyn orda» ımperıasynyń tikeleı murageri – qazaq eshkimniń aldynda tizesin tolyq búkpeıdi. Munym – asyra maqtaný, pafosty ásireleý emes, bul – kári tarıhtyń ashshy shyndyǵy!

Demek, qazaqtyń balasy áli-aq talaı «toıotalar» men sansyz «sonılardy» oılap-tabady. Buǵan sený kerek, árbir qazaq senýi kerek. Biraq, sol talaı «toıotalar» men sansyz «sonılardy» oılap-tapqan qazaq – tiri ólik emes; «ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek» (Abaı) ıesi – rýhanı júregi tiri, meıirimi mol, rýhy qýatty ADAM bolýy kerek. Temirdi tanyp, tamyryn tárk etken urpaq – bizge kerek emes.

Menińshe, jalǵan dúnıede ADAM úshin eń qymbaty – ADAM. Demek, eń bastysy, adamdardyń arasyndaǵy qarym-qatynas. Jáı, qaradúrsin qatynas emes, shynaıy adamı qatynas, ımandy, jyly qatynas. Mundaı qatynas – shynaıy meıirim men qaıyrymǵa ǵana negizdeledi. Eshqandaı ǵylymyń da, tehnıkań da – adamnyń Alla Taǵala nyǵmet qyp bergen – adamı qasıetinen artyq emes. Sondyqtan, erteńińdi qaıdam, búginińniń ózinde adamǵa eń qajeti – gadjet emes, bir-birine degen meıirim. Al, «tehnarlardyń» meıirimdi almastyratyn – «tańǵajaıyp» quralǵy-qondyrǵy oılap-tabatyndyǵyna kúmánim bar!
Meıirimin joǵaltpaǵan adam úmitin de úzbeıdi...

Qajymuqan ǴABDOLLA

(Merıtokratıa degenimiz – áleý­met­tik shyǵý tegine jáne qarjylyq aýqattyly­ǵyna táýelsiz, basqarýshy laýazymdardy eń qabiletti adamdardyń ıelenýin or­taǵa qoıatyn basqarý qaǵıdasy. Áıt­pese, merıtokratıa uǵymymen búrokra­tıa men tehnokratıany joıýǵa septigin tıgizetin qoǵamdy basqarýdyń jańa prınsıpi atalady).